FORMATIE — Afgelopen week zal de geschiedenis in gaan. Hoe, is nu nog niet precies te zeggen. Dat ligt aan de framing van de mislukte formatie over rechts. Als voorschot op de onvermijdelijke Andere Tijden die er zeker gaat komen, schrijf ik, parallel aan de voortrazende actualiteit, drie opzetten voor een historische reconstructie. Als basis dient de analyse van de Cuba-crisis door Graham T. Allison (Essence of Decision. Explaining the Cuban Missile Crisis – oude druk uit 1971). Deze week Aflevering 1: Rationele actoren.
Waarom is de formatie stukgelopen? Met andere woorden: hoe kunnen we verklaren dat CDA, PVV en VVD niet meer verder onderhandelen? De manier waarop we de vraag stellen, bepaalt in grote mate het antwoord dat een analyse van de feiten geeft. Eén soort antwoord, schrijft Allison in 1971, is in de (internationale) politiek dominant, voor zowel leken als specialisten: waarom hebben betrokken partijen, gegeven een bepaalde gebeurtenis, deze en niet die keuzes gemaakt? Als de eenheid van analyse de keuzes zijn die aan een uitkomst ten grondslag liggen, dan gebruiken analisten vaak (onbewust) het Rationele Actoren Model.
Allison somt in zijn werk de uitgangspunten op van dat Rationele Actoren Model. Vertaalt naar de mislukte formatie van vorige week: we hebben vier partijen (CDA, PVV, CDA en de formateur) rond één tafel zitten. Al deze partijen hebben één doel, gewenste opties en kennen de consequenties van elke mogelijke uitkomst van die onderhandelingen. Die onderhandelingen zijn een voortdurende afweging van kosten. Bij ‘stijgende kosten’ van een bepaald alternatief is de kans op de uitkomst van dat alternatief klein. Omgekeerd geldt hetzelfde als de kosten van een alternatief dalen, zijn de kansen op de uitkomst daarvan groot. De actoren kiezen die alternatieven )en alleen die) waarvan de consequenties het hoogste scoren in termen van hun gestelde doel.
Te abstract?
Laten we, gegeven deze assumpties, de vraag proberen te beantwoorden waarom de partijen niet meer om de tafel zitten. Vanuit het CDA is die vraag eenvoudig te beantwoorden: de electorale kosten voor het CDA in een kabinet met gedoogsteun van de PVV zouden te hoog worden. Wilders zou de vruchten kunnen plukken van succesvol beleid (‘Daar heeft de PVV aan meegewerkt’) en afstand kunnen nemen van vruchteloos beleid. Kortom: wel de lusten, niet de lasten. Met het CDA in electoraal zwaar weer zouden de kosten van een ‘succesvol’ gedoogkabinet voor de christen-democraten dus onacceptabel zijn. Het was even zoeken naar een uitgang, maar die is uiteindelijk gevonden: door de PVV.
Die partij vertrouwde de CDA-eenheid niet. Bang voor een vroegtijdige breuk over een onderwerp waarmee de PVV electoraal schade zou kunnen oplopen, heeft Wilders doen besluiten de stekker eruit te trekken. Denkbaar is dat de PVV bij het heikele punt over de AOW (65 jaar) zoveel water bij de wijn had moeten doen, dat hij in een daaropvolgende campagne (getimed en afgedwongen door CDA of VVD door uit de constructie te stappen) moeiteloos voor draaikomt uitgemaakt had kunnen worden. De VVD had de resten van Wilders kunnen opvegen. De PVV zou immers net zo ‘opportunistisch’ zijn als al die andere Haagse partijen. Bovendien: de deal over de AOW was gemaakt in de Haagse achterkamertjes – de kamertjes waarvan Wilders zo graag de deuren had willen opengooien.
En de VVD? Zij hebben de minste baat bij dit vroegtijdig einde. Ze staan met lege handen en een sterke, rechtse oppositiepartij waarop ze geen invloed kunnen uitoefenen. Voor Rutte zijn de kosten van deze mislukking het hoogst en daarom voor hem de minst gunstige uitkomst. Het verklaart de maximale inzet die Opstelten zich heeft getroost iedereen vooral binnen boord te houden. En de wens van Rutte om dan maar zelf met een akkoord te komen dat misschien alsnog acceptabel is voor het CDA in een coalitie met de PVV.
Het CDA en de PVV hadden dus helemaal geen belang bij een gedoogkabinet. Dat had alleen de VVD. Het verklaart ook waarom Opstelten door wilde gaan met de formatie zie video). Als we tenminste het Rationele Actor Model mogen geloven. Volgende week deel 2: Organisatieproces.
<<