Vlak na het neerstorten van MH17 barstte tussen Rusland en de rest van de wereld een propagandaoorlog uit over de ware toedracht van de ramp. De officiële lezing van de Russen wees al snel richting een Oekraïense straaljagerpiloot, de rest van de wereld wees al snel richting een BUK-raket, afgevuurd vanuit gebied bezet door aan Rusland gelieerde rebellen in het oosten van het land. Die laatste lezing heeft deze week geleid tot de oproep van de Nederlandse regering een VN-tribunaal in te stellen om de daders te kunnen berechten. Een rechtsgang die voor Rusland ‘onacceptabel’ is. De propagandaoorlog verdiept zich tot een diplomatieke strijd.
Rijst de vraag hoe het Oekraïense, anti-Russische frame, waarin milities vanaf de grond het toestel hebben neergehaald, zich zo snel heeft weten te verspreiden en zo overtuigend is aangenomen? Tegenover dat frame stond (en staat) immers een omvangrijke propagandamachine met de nodige ervaring en dito diepe zakken. Matt Sienkiewicz zoekt in zijn onlangs verschenen artikel Open BUK: Digital Labor, Media Investigation and the Ukrainian Civil War (Critical Studies in Media Communications) het antwoord op die vraag op het vernaculaire web.
Daar verscheen op 18 juli 2014 een video, geplaatst door Arsen Avakov, de Oekraïense ministerie van Binnenlandse Zaken. Het filmpje duurt 13 seconden en is van twijfelachtige kwaliteit. We zien een vrachtwagen en een billboard. Niet veel meer en zonder de nodige context niet echt een filmpje van virale kwaliteit. Toch blijkt de video voldoende materiaal te zijn voor een indrukwekkende speurtocht van amateurs naar de waren toedracht van de ramp met de MH17, analyseert Sienkiewicz.
Met het filmpje worden namelijk al snel Russische claims over de gebeurtenissen onderzocht. Al snel na de ramp overspoelen Russische bloggers het web met een duidelijke boodschap: er is geen sprake van Russische betrokkenheid bij deze ramp. Een leger van trolls probeert zo een frame te creëren waarmee Rusland actief mening- en beeldvorming probeert te bepalen en te domineren: wij hebben hier niets mee te maken. MH 17 is neergehaald door een Oekraiense straaljager en net veel later, als deze lezing snel onhoudbaar blijkt, door weliswaar door een BUK, maar een die is afgevuurd door Oekraïense troepen, niet door ‘Russische’ milities.
Die beweringen werden door twee partijen op het net, met veel inspanning van amateurs nauwgezet nageplozen: Bellingcat en het Russische oppositiemagazine The Interpreter gaan met de lezing uit Moskou vanachter hun computer en met behulp van een netwerk aan correspondenten en journalisten aan de slag. Belangrijkste aanwijzing: het adres waarlangs de BUK-vrachtwagen, te zien op de video van Avakov, zou hebben gereden.
Het adres waarmee Russische trolls hun claim onderbouwden dat niet de rebellen uit het oosten, maar Oekraïense troepen veel westelijker hadden gevuurd. Die bewering blijkt niet te overeen te komen met gevonden materiaal. Het werkelijke adres ligt weldegelijk veel oostelijker in de Oekraïne, midden in het door rebellen gecontroleerde gebied. Het beeld van een afzijdig Rusland begint langzaam te kantelen als (westerse) media de bevindingen overnemen.
Sienkiewicz beschrijft hoe al dit speurwerk, dat uiteindelijk maanden kost, geheel belangeloos werd uitgevoerd. In de hoop op een baan bij een regulier medium zetten veel mensen zich online in om complexe raadsels te kraken. MH17 is daarop geen uitzondering, maar eerder een schoolvoorbeeld, claimt Sienkiewicz: “Ukraine’s subtle but effective recruitment of online laborers in the analysis of the BUK video is best understood similarly, as the ideological affinities of volunteers converged with their long-term personal interests in order to motivate civic engagement.”
Uniek in deze casus is dat direct betrokkenen in eerste instantie niet handelen vanuit een directe ideologische of politieke betrokkenheid bij het onderwerp of het land. De vrijwillige inzet komt niet voort uit een nationalistisch besef. Eerder onderzoek toont aan dat in tijden van crisis mensen bereid zijn zich vrijwillig in te spannen om de gevolgen daarvan te counteren – civic generosity in goed Nederlands. Zo zetten duizenden vrijwilligers zich tijdens WOII in in Amerika om metaal te verzamelen of voorlichting te geven zonder te verwachten daar iets voor terug te krijgen.
De tomeloze inzet van amateurspeurders in de MH17 casus komt volgens Sienkiewicz voort uit hope labour: de wil om zichzelf te profileren met een onderwerp in de hoop daar later de vruchten van te kunnen plukken. Een investering in tijd die uiteindelijk, is de hoop, rendeert (Kuenn and Corrigan 2013). De Oekraïense regering heeft die hoop aangeboord om, met een eerste aanzet, zo de Russische propagandamachine het hoofd te kunnen bieden. “The work of Toler [vrijwilliger bij Bellingcat, SvdL] , Fitzpatrick, and others was thus a defense against a Russian version of the MH17 narrative meant to encourage Ukrainian separatism and discourage Western support for Kiev.” En zo won Oekraïne de propagandaoorlog met Rusland over de MH17: door deze uit te besteden aan de crowd.