Breivik is óf knettergek óf juist niet. Tussenwegen zijn er nauwelijks, afgaand op de advocaat van de Oslo-shooter enerzijds en de directeur van het Noorse ‘Pieter Baan Centrum’, Paul Hartvik anderzijds. Probleem met die simplistische tweedeling: de psyche van de mens is niet binair. Je bent niet gek of niet-gek. Het is een glijdende schaal.
Zijn advocaat is er duidelijk over: Breivik is zo gek als een deur. Hij is niet zoals wij, zei hij tegen de verzamelde pers eerder deze week. De jongen is in oorlog, in oorlog tegen de hele wereld en niemand die dat begrijpt. Breiviks advocaat heeft een strategie: zijn cliënt ontloopt een veel zwaardere straf als blijkt dat hij niet alles op een rijtje heeft. En: het maakt het beeld dat wij over zijn cliënt hebben begrijpelijk en behapbaar. Laten we eerlijk zijn: je moet ook wel gek zijn om zo’n slachting aan te richten.
Newspod van de BBC interviewde Paul Hartvik, forensisch psycholoog, verbonden aan de het Centre for Research and Education in Forensic Psychiatry (Universiteit van Oslo). Hij noemde Breivik ‘intelligent’, ‘systematisch’, ‘sterk narcistische persoonlijkheid’ en iemand die het niet kan verkroppen dat anderen zijn intelligentie niet erkennen. Dat gebrek aan erkenning voedt zijn woede die in de jaren heeft kunnen leiden tot deze orgie aan geweld. Hartvick schetst een complexer beeld van Breiviks persoonlijkheid dan zijn advocaat. De Britse interviewer stelt, terecht, dat wij Breivik wel gek kunnen vinden, maar dat de wetenschappelijke maat van idiotie complexer in elkaar steekt.
Gekte is niet binair. Tussen normaal en gekte zit een groot grijs gebied. De mate waarin iemand ‘gek’ is, is mede bepaald door de mate waarin hij (of zij) met zijn gekte kan (blijven) functioneren. Zo duiken ‘gektes’ nog wel eens onder in de omstandigheden. Militairen met Asperger, intelligente mensen met een concentratiestoornis die zeer eenvoudig en eentonig werk doen – ze zijn ‘onzichtbaar’ omdat de omstandigheden hen prima laat functioneren. Cynisch gezegd: Breivik zou een prima geheim agent zijn, met de opdracht een uiterst complexe operatie tegen bijvoorbeeld al-Qaida te plannen. Onder andere omstandigheden was hij wellicht een unique selling point voor diepzwarte operaties met een license to kill.
Kunnen we het hem dan niet kwalijk nemen? Zijn de omstandigheden dan de reden dat hij tot zijn daad is gekomen? Precies dat is de vraag die door onderzoek moet worden beantwoord. En hoe onbevredigend ook, het antwoord kan ‘ja’ zijn: Breivik is niet verantwoordelijk voor zijn daad, omdat hij zo gek is als een deur. Of het antwoord is ‘nee’: hij is volledig verantwoordelijk voor zijn handelen. Want zo werkt het dan wel weer: je psyche is weliswaar niet binair, de rechtspraak is dat vaak wel. <<